Aun es primavera. Rosa Maqueda Vicente

Boxhuada © Rosa Maqueda

Mâ y´u̲

Mâ y´u̲, hñähñu. Dí ofo,ga´tho to dí handi ha mâ hai, dra mengu: Nts´o̲tk´ani, mâ hai, mâ b´atha, dí ne ga xia´i ga´tho te ma na rä hñäki rä hñähñu, n´e te ma rä njohya ngetho dí b´u̲hu̲ ko rä zi mäka hai, dí ne ga xia´i te dí handi; rä zäna, rä hyadi, rä ndähi, yä tso̲, n´e ga´tho too b´ u̲hue ko rä zi mäka hai.

Mi raíz

Mi raíz, hñähñu.  Soy de esa tierra donde brota el cardón, el tzik´iä, a través de la palabra, quisiera compartirles,  la mirada de una ñähñu. Soy Ûrosha.
Valle del Mezquital © Rosa Maqueda

Ya hme mâ ´yu̲

Digepu̱,   ho̱nse̲  xini
ha ra hyaznä
ya da  dega ya xi
gí udihu̱ ra ñu ya te
gí nu̱´mi ra huähi
gí handi ra ´bahi
gí numañho ra zi Zänä
gí handi ra mothe
ya hñe dega ra hya´tsi.
Ra te
    ha
         ra te.
Ha ra hño̱mi dega mbonthi
bí ntsaya
ha ya ´ye n´e ya ´yot´i
ra ´bifi dega za
g
   í
    h
       n
          o̱
              ´t
                  s
                    e
Ra ndähi  bi njone
ha ra nt´o̱ts´e ra ya xi
ha ra nt´o̱ts´e ra ya do
ha ra nt´o̱ts´e ra dega ra nespi
g
      í
  o̱
       d
        e
Ra nthuhu ya xi
ra nthuhu mâ hnini
ri noya ntu̱ngi
r´a y´o
bi ja ndunthi
ya mfädi
ha nuna ra xímhai
¿Gí  o̱de?
¿Gí tsa?
¿Gí  ´bu̱i?
¡Ra hña ri ´bu̱i!
 Nubye̲,
 ra ndähi da njone,
ya hme mâ ´yu̲,  ¡ri te!

Los rostros de mi raíz

A veces, sólo a veces
en la claridad de la Luna
los ojos de las hojas
señalan el rumbo de las cosas
mira la milpa,
mira la palma,
mira la Luna,
mira el jagüey,
los espejos cotidianos.
 
El tiempo
            sobre
                     el tiempo.
Por la ladera del monte
menguan su cansancio
entre lluvias y sequías
el humo de la leña.
D
  E
   T
     E
        N
           T
            E
El viento susurra,
al oído de las hojas,
al oído de las piedras,
al oído del fogón.
E
   S
 C
     U
   C
               H
     A
El canto de las hojas,
el canto de mi pueblo
su voz, vuela ligera
dejando
vestigios
en
esta tierra.
 
¿Lo escuchas?
¿Lo sientes?
¿Lo vives?
¡Su idioma aún respira!
Ahora,
el viento ha susurrado,
los rostros de mi raíz, ¡te pertenecen!
Detha © Rosa Maqueda

Haxä tso̱o̱

Hintó pädi tema da ja,
ra te,
pe ga´tho ra jä´i,
bi ma ha
ya nstaya.
Ya hña hindí ne ra nxui
ya nthuhu, embagí ge ra zi du ma da ehe
ha ya hnini mi jo´o ra jä´i…

                    Ha ra mfeni ja ya mfädi,
                             n´e ya hogä te,
                       ha nun´a ra mähets´i,
                    ra hyadi bi u´ti ya ´ñu:
             ya te, ya tsintsu̱ n´e ya ´boza,
                          habu̱ into´ó bi ñä,
                    bi xikägi ya zi mäka te.

              Ya zi mäka te,
       ha nun´a ya zi da ha ya mähets´
          bí tutuab´´i ra ndâhi.
     Nubya ra m´u̱ ra hai, xá nk´ant´i.

Haxä tso̱o̱

En tálamos de incertidumbre, 
el tiempo nos detuvo,  
hicimos rincones.  
Murmullos evadieron la noche  
sonido de sirenas, anunciaban la muerte  
calles desoladas, punzantes ausencias… 

                           La memoria guarda
                   la tibieza en la palabra,
                       en cascadas de cielo,
                     el sol mostró senderos:
                 insectos, pájaros, árboles,
                      tras nuestro silencio,
                      develaron su misterio.

          Fragancias interminables,
          en el ojo de los cielos,
             canta el viento.
             Aún es primavera.
Donikamiñ’o © Rosa Maqueda

Sofo

Ri täki ra de̲thä,
ri häni ra hats´i...
             Ri hnu̲ti
                  ra te.
´Ramba ra ´be̲fi;
            de̲tha,
                   ju̲
               n´e mu.
N´a ra ndähi
degä ñ´ot´i
      bi thogi
ra hoga njut´i
ha ra b´ o̲ts´e
        ri  e̲gi
      pa ri xudi
      ra xi hmutha.

Cosecha

Desgranando maíz
reciben el amanecer…
      En miradas
   se vislumbra,
           esperanza.
En la recolección;
           maíz,
         frijol
    y calabaza.
 
Un aire otoñal
deja traslucir;
                        la semilla
                   del mañana.
Flor de Biznaga © Rosa Maqueda

Nänä Juliana

Ham´u̲
      gi bense̲,
      ya mfeni
      ga tat´i,
xâhmä gi o̲de
ri ndäte
pa gi ja ra njohya.
 
Ngu rä  do̲ nithu̲ ´mnxi,
        ngu rä do̲ ní´bást´ä,
               ngu rä rä do̲ nikamiñ´o, 
ya mfeni bi ja ham´u̲  
ya hneí dega ya tso̲
             ge hingi hueti,
              ngu ya beni
               mâ xuxu.
Nuni bi hoki
ya b´et´e rä  dänjua
njabu̲ mâ xuxu
da hoki
ko ndunthi ya mädi
n´e ko ndunthi ya njohya,
nuni bi hoka
ra b´e̲ fi
ko ya kähäkamiñ´o,
               pa da peni ya dänjua
               ge nuni da b´et´e,
nunä rä  do̲ni 
     da donibye ha mâ b´atha,                                                                                   
        ha mâ B´atha rä B´ot´ähi. 

Nana Juliana

Cuando te abocas
     a la tarea
     de lo sutil
     del pensamiento,
los recuerdos llegan.
Se puede percibir
    el latir
de tu corazón
para ser perfume de alegría.
 
Como una flor de biznaga,
     como una flor de garambullo
          o una flor de cardón
los recuerdos convergen;
en una danza de estrellas,
         que no se apagan
         como el recuerdo
         de mi abuelita Juliana.
 
Tejiendo el ayate,
     tejiendo despacio,
            para impregnarlo de cariño.
 
Ella utilizaba
las tunas de camhiño
             para lavar los ayates
             que solía tejer,
 do̲ni, 
     florece en mi valle,
             en el Valle del Mezquital.
Ma hai © Rosa Maqueda

Di ne ga

¡Oh, xâhmä nuga dra ndähi!
Ko xe̲di n ́e xá te
ha nun ́a râ mahets ́í
nuga ga ja ndunthi ya guí
ha nun ́a  ́yót ́ä haí.
¡Zäge nun ́a ra  ́batha ya ja ndunthi ya te!
¡Di te̲ntho nun ́a mâ zi ja ́í
hinda ma de nuua mâ hnini!

Anhelo

¡Oh, si yo fuera viento!
Fugaz e inasible
         en el hueco del cielo
arrastraría nubes
         a este suelo sediento.
¡Qué fértil sería el valle!
¡Qué lejos estaría entonces
la partida de mi pueblo!

Acteal *

  Veintidós de diciembre, cuarenta y cinco   
                  personas
en una jornada de oración y ayuno por la paz.
   En la selva sonidos de cuerno de chivo.
            La noche palideció.
         La luna no quiso ser testigo.
      Soplo nocturnal, salpicado de sangre.
      Hombres, mujeres y niños masacrados.
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
Después de la salida del Sol,
“el día que fue día,
era noche”
fase oscura de dolor
de un pueblo.
Oleaje de voces reclamando justicia.
¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
El tiempo las fue apagando.
Chenalhó,
      Chenalhó,
           Chenalhó…
Che,
   nal,
      hó…
                       Che,
                           nal,
                               hó…
¿Voces de justicia, se perderán en el invierno?
        ¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!
        ¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó!

* La masacre de Acteal ocurrió en el Estado de Chiapas el 22 de diciembre de 1997. 

Rosa Maqueda Vicente. Escritora hñähñü, egresada de la Licenciatura en Lengua y Literatura de Hispanoamérica por la Universidad Autónoma de Baja California. Cursó Diplomado en Estudios de la Diversidad Cultural y la Interculturalidad en UNAM (2017), Diplomado Internacional en Lingüística Aplicada en la Benemérita Universidad Autónoma de Puebla (2018), Taller de Literacidad en CIESAS (2018) y el Diplomado Diversidad y Políticas lingüísticas en México (2019) a través del Instituto Nacional de Antropología e Historia, la Dirección de Lingüística, el Centro INAH Yucatán y el Centro Estatal de Capacitación, Investigación y Difusión Humanística de Yucatán. 

Autora de ensayo “Ecos de nuestras lenguas originarias” en Cultura en América Latina. Prácticas, significados, cartografías y discusiones (2017). Narrativa “Ar thuhu ya gigi” / “El canto de los grillos” y “Ar `mui ya deni”/“El origen de las luciérnagas” en Ár nthanduximhai ya ñäñho (2018). Parte de su trabajo en poesía está antologado en: “La Mexicana”, suite para Orquesta de Jazz y Arpa (2019), Aún queda la noche (2019), Ocho entre ocho Hidalgo: Crítica, crónica y comunidad (2019), A donde la luz llegue (2018) entre otras. Obra suya ha sido traducida al hñähñü, holandés e inglés. En el ámbito de Difusión Cultural, ha realizado colaboraciones en la Revista MEUI. Obtuvo el premio “Ra noya ma ya ́bu do̲ni” / “La Palabra Antigua Florece” “Francisco Luna Tavera” (2017). Segundo lugar Premio Nacional al Estudiante Universitario en la categoría Poesía José Emilio Pacheco otorgado por la Universidad Veracruzana (2019). Finalista  del Premio Estatal Orquídea de Plata (2019). Finalista seleccionada por Editorial Elementum, Clan de Letras, temática migración (2019). Ha participado en Foros, Jornadas Literarias, Congresos Nacionales e Internacionales como ponente en Creación Literaria, Fotografía e Investigación Sociolingüística. 

Más sobre Rosa Maqueda Vicente


css.phpHosted by UNC Asheville and the Diversity Action Council