Mâ y´u̲
Mâ y´u̲, hñähñu. Dí ofo,ga´tho to dí handi ha mâ hai, dra mengu: Nts´o̲tk´ani, mâ hai, mâ b´atha, dí ne ga xia´i ga´tho te ma na rä hñäki rä hñähñu, n´e te ma rä njohya ngetho dí b´u̲hu̲ ko rä zi mäka hai, dí ne ga xia´i te dí handi; rä zäna, rä hyadi, rä ndähi, yä tso̲, n´e ga´tho too b´ u̲hue ko rä zi mäka hai.
Mi raíz
Mi raíz, hñähñu. Soy de esa tierra donde brota el cardón, el tzik´iä, a través de la palabra, quisiera compartirles, la mirada de una ñähñu. Soy Ûrosha.
Ya hme mâ ´yu̲
Digepu̱, ho̱nse̲ xini ha ra hyaznä ya da dega ya xi gí udihu̱ ra ñu ya te gí nu̱´mi ra huähi gí handi ra ´bahi gí numañho ra zi Zänä gí handi ra mothe ya hñe dega ra hya´tsi. Ra te ha ra te. Ha ra hño̱mi dega mbonthi bí ntsaya ha ya ´ye n´e ya ´yot´i ra ´bifi dega za g í h n o̱ ´t s e Ra ndähi bi njone ha ra nt´o̱ts´e ra ya xi ha ra nt´o̱ts´e ra ya do ha ra nt´o̱ts´e ra dega ra nespi g í o̱ d e Ra nthuhu ya xi ra nthuhu mâ hnini ri noya ntu̱ngi r´a y´o bi ja ndunthi ya mfädi ha nuna ra xímhai ¿Gí o̱de? ¿Gí tsa? ¿Gí ´bu̱i? ¡Ra hña ri ´bu̱i! Nubye̲, ra ndähi da njone, ya hme mâ ´yu̲, ¡ri te!
Los rostros de mi raíz
A veces, sólo a veces en la claridad de la Luna los ojos de las hojas señalan el rumbo de las cosas mira la milpa, mira la palma, mira la Luna, mira el jagüey, los espejos cotidianos. El tiempo sobre el tiempo. Por la ladera del monte menguan su cansancio entre lluvias y sequías el humo de la leña. D E T E N T E El viento susurra, al oído de las hojas, al oído de las piedras, al oído del fogón. E S C U C H A El canto de las hojas, el canto de mi pueblo su voz, vuela ligera dejando vestigios en esta tierra. ¿Lo escuchas? ¿Lo sientes? ¿Lo vives? ¡Su idioma aún respira! Ahora, el viento ha susurrado, los rostros de mi raíz, ¡te pertenecen!
Haxä tso̱o̱
Hintó pädi tema da ja, ra te, pe ga´tho ra jä´i, bi ma ha ya nstaya. Ya hña hindí ne ra nxui ya nthuhu, embagí ge ra zi du ma da ehe ha ya hnini mi jo´o ra jä´i… Ha ra mfeni ja ya mfädi, n´e ya hogä te, ha nun´a ra mähets´i, ra hyadi bi u´ti ya ´ñu: ya te, ya tsintsu̱ n´e ya ´boza, habu̱ into´ó bi ñä, bi xikägi ya zi mäka te. Ya zi mäka te, ha nun´a ya zi da ha ya mähets´ bí tutuab´´i ra ndâhi. Nubya ra m´u̱ ra hai, xá nk´ant´i.
Haxä tso̱o̱
En tálamos de incertidumbre, el tiempo nos detuvo, hicimos rincones. Murmullos evadieron la noche sonido de sirenas, anunciaban la muerte calles desoladas, punzantes ausencias… La memoria guarda la tibieza en la palabra, en cascadas de cielo, el sol mostró senderos: insectos, pájaros, árboles, tras nuestro silencio, develaron su misterio. Fragancias interminables, en el ojo de los cielos, canta el viento. Aún es primavera.
Sofo
Ri täki ra de̲thä, ri häni ra hats´i... Ri hnu̲ti ra te. ´Ramba ra ´be̲fi; de̲tha, ju̲ n´e mu. N´a ra ndähi degä ñ´ot´i bi thogi ra hoga njut´i ha ra b´ o̲ts´e ri e̲gi pa ri xudi ra xi hmutha.
Cosecha
Desgranando maíz reciben el amanecer… En miradas se vislumbra, esperanza. En la recolección; maíz, frijol y calabaza. Un aire otoñal deja traslucir; la semilla del mañana.
Nänä Juliana
Ham´u̲ gi bense̲, ya mfeni ga tat´i, xâhmä gi o̲de ri ndäte pa gi ja ra njohya. Ngu rä do̲ nithu̲ ´mnxi, ngu rä do̲ ní´bást´ä, ngu rä rä do̲ nikamiñ´o, ya mfeni bi ja ham´u̲ ya hneí dega ya tso̲ ge hingi hueti, ngu ya beni mâ xuxu. Nuni bi hoki ya b´et´e rä dänjua njabu̲ mâ xuxu da hoki ko ndunthi ya mädi n´e ko ndunthi ya njohya, nuni bi hoka ra b´e̲ fi ko ya kähäkamiñ´o, pa da peni ya dänjua ge nuni da b´et´e, nunä rä do̲ni da donibye ha mâ b´atha, ha mâ B´atha rä B´ot´ähi.
Nana Juliana
Cuando te abocas a la tarea de lo sutil del pensamiento, los recuerdos llegan. Se puede percibir el latir de tu corazón para ser perfume de alegría. Como una flor de biznaga, como una flor de garambullo o una flor de cardón los recuerdos convergen; en una danza de estrellas, que no se apagan como el recuerdo de mi abuelita Juliana. Tejiendo el ayate, tejiendo despacio, para impregnarlo de cariño. Ella utilizaba las tunas de camhiño para lavar los ayates que solía tejer, do̲ni, florece en mi valle, en el Valle del Mezquital.
Di ne ga
¡Oh, xâhmä nuga dra ndähi! Ko xe̲di n ́e xá te ha nun ́a râ mahets ́í nuga ga ja ndunthi ya guí ha nun ́a ́yót ́ä haí. ¡Zäge nun ́a ra ́batha ya ja ndunthi ya te! ¡Di te̲ntho nun ́a mâ zi ja ́í hinda ma de nuua mâ hnini!
Anhelo
¡Oh, si yo fuera viento! Fugaz e inasible en el hueco del cielo arrastraría nubes a este suelo sediento. ¡Qué fértil sería el valle! ¡Qué lejos estaría entonces la partida de mi pueblo!
Acteal *
Veintidós de diciembre, cuarenta y cinco personas en una jornada de oración y ayuno por la paz. En la selva sonidos de cuerno de chivo. La noche palideció. La luna no quiso ser testigo. Soplo nocturnal, salpicado de sangre. Hombres, mujeres y niños masacrados. ¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó! Después de la salida del Sol, “el día que fue día, era noche” fase oscura de dolor de un pueblo. Oleaje de voces reclamando justicia. ¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó! El tiempo las fue apagando. Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó… Che, nal, hó… Che, nal, hó… ¿Voces de justicia, se perderán en el invierno? ¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó! ¡Chenalhó, Chenalhó, Chenalhó! * La masacre de Acteal ocurrió en el Estado de Chiapas el 22 de diciembre de 1997.
Rosa Maqueda Vicente. Escritora hñähñü, egresada de la Licenciatura en Lengua y Literatura de Hispanoamérica por la Universidad Autónoma de Baja California. Cursó Diplomado en Estudios de la Diversidad Cultural y la Interculturalidad en UNAM (2017), Diplomado Internacional en Lingüística Aplicada en la Benemérita Universidad Autónoma de Puebla (2018), Taller de Literacidad en CIESAS (2018) y el Diplomado Diversidad y Políticas lingüísticas en México (2019) a través del Instituto Nacional de Antropología e Historia, la Dirección de Lingüística, el Centro INAH Yucatán y el Centro Estatal de Capacitación, Investigación y Difusión Humanística de Yucatán.
Autora de ensayo “Ecos de nuestras lenguas originarias” en Cultura en América Latina. Prácticas, significados, cartografías y discusiones (2017). Narrativa “Ar thuhu ya gigi” / “El canto de los grillos” y “Ar `mui ya deni”/“El origen de las luciérnagas” en Ár nthanduximhai ya ñäñho (2018). Parte de su trabajo en poesía está antologado en: “La Mexicana”, suite para Orquesta de Jazz y Arpa (2019), Aún queda la noche (2019), Ocho entre ocho Hidalgo: Crítica, crónica y comunidad (2019), A donde la luz llegue (2018) entre otras. Obra suya ha sido traducida al hñähñü, holandés e inglés. En el ámbito de Difusión Cultural, ha realizado colaboraciones en la Revista MEUI. Obtuvo el premio “Ra noya ma ya ́bu do̲ni” / “La Palabra Antigua Florece” “Francisco Luna Tavera” (2017). Segundo lugar Premio Nacional al Estudiante Universitario en la categoría Poesía José Emilio Pacheco otorgado por la Universidad Veracruzana (2019). Finalista del Premio Estatal Orquídea de Plata (2019). Finalista seleccionada por Editorial Elementum, Clan de Letras, temática migración (2019). Ha participado en Foros, Jornadas Literarias, Congresos Nacionales e Internacionales como ponente en Creación Literaria, Fotografía e Investigación Sociolingüística.
Más sobre Rosa Maqueda Vicente
- “Xochitlájtoli: Rosa Maqueda“, Círculo de Poesía