Texto original en Mè’phàà y español por Hubert Matiúwàa
Si prefieres, lee el PDF aquí
Ajngáa rí mà’nè gamakùún ajngià’ ló’ tsí tsinìñà’mijna ná jùbàá.
En memoria de los asesinados impunemente en la Montaña del Estado de Guerrero
I Ído nìwa’nií nìkra’wo mìnà’ ná àwùún dììn, ná txuú rí nìniñáá ñùù tsí nìgawíín inuu à’wun. Ído nìyáxì ló’ ndiyoò à’dyàá’ rigaà nìjañúù ná jàmbaà mì’xá, xó má à’gyáà’ nàjmàgwi rigaà inuu ga’khò ìdo nìru’tíìn ya’dúù. Ná nàthamá’á gíñá xtú’ún xí’ñà ló’ drígiìn, ndiñùún xàbò ñajun xuajiàn ló’ ìdo nìkra’wì sìún ná majñùù ñàwúùn’, khamí ná tsú’wòò nàkhúún ndiyáà’ ikháán nìtso inuu jùbà’.
I
Cuando llegaron
me escondí en el hueco de la guayaba
que dejaron los gusanos
al huir de sus gritos.
Me asomé
y vi a tu hijo dormido en el camino blanco,
a tu mujer arder de dolor
al arrancarle los pechos.
En la vuelta del viento
conté las manos amarradas,
a nuestras autoridades
esconder la rabia entre los dedos
y en las grietas de sus pies
te sentí besar la tierra.
II Nìgìthàn’ rùdá’ ló’ ná nàtsuwòò iya àwúún gù’wá rí nàngwá nì’ngáà’ màtsamájaán. Nìwanúù ná àwún xnú’ndaa rundú tsí nìgùmà mbajáà idò màjanú mbi’i rí màtàní’gú, nìgithàn ngù’wà xúbà’ mbàà, gàjmáá iyoo díí rí tàgayùù mújún numuu rí nìyáxìì nè xà’. Nìtháàn, àtiàwàn mínà’ lá’, a’kwèn nàwa’ñáá mé’, khá màxátiyàá màndíxììn xàbò tsudàà’, àtàngàán ná ndàwoó xuajen Mbaa Màñàá, ná étsò ñàwún nùgèwèn mbí’yàá. Nìwajúntàn’ èjèn ná Xkuàá, nàngwá ndiyùún rí mìdxuù, nìru’wà mìjneè nàkwá’ ansdo xó yúwòò rà’khà, ikháán tátadxáwíín, nìdxù’ ná jàmbaà na nàxpíbì rìgà.
II
Te esperaba nuestra madre
bajo las láminas y la gotera
que no terminaste de arreglar.
Se quedó soñando el guajolote
que habían criado para el día de tu boda,
las cazuelas vacías
y el chilote a medio fermentar,
te guardaban en secreto.
Decían, te andan buscando,
cuidado, no te vayan a brincar,
date vuelta en Tierra Colada,
entre los dedos se mide tu suerte.
Los niños se enredaron
en tu piernas como la calabaza,
decían a tus pasos que echaran raíces,
pero te ensillaste a los relámpagos
y agarraste rumbo.
III Mìjnà gùwà’ xnduú ajwàn’ rí ninbatiguíín tsudùù Tordillo, ná agóo ñuwiin ajwàn’ nìwanuú xuwià’, niríyà’nè rumià’ khamí nirú’wá mìnà’ nè gàjmàá txámboo awuàn’, rí maxágáàn mbò jwèn i’dià, niwa tsakhurámá inà’ ná nijàmbiyáa’. Nigóó àkwán ná nìkàrawanùú xuwià’ nindúun muxnaá imba xè’, nindúun màkra’wìín ná kwijììn ginùún ikajngó muxnáà tsíake ñawán’. Nigòò mangiìn tsúdaà xàbò tsí nìdáa, nigòò xóó tsúdaà rí mònè mbámbá rìgaán, mbro’on rí nìrmá’á akwiín xíñà ló’ ná idáà’, na’thá itsí rí drìgà’ ná xkwaá rí nìtabàá nijñuú nè, nìràthuun ajwàn’ khamí nitharmídájmii xàbò tsú’kwè, idò nitatsá’wá mbi’yuu xíñà ló’. Ninújngoo xtálítí ná inuu ixè xndú xkudí, nì’thuún ru’wa rí ma’gàa, rí màxagi’thàn nè, numuu rí skiyáa nìwanuu ná inuu xpipíù khamí akhiàn’ nà’nii akwiín idò naxphátríyà’ a’wóò. Idò niwàà ítsáa’, nìmba’tòò ná najngwáàn ajngáa ngínu’, dxoò xó ixè rí rígà ná jàmbaà jà’nii ikhaa rí ni’kà ajmùù khamí nirú’wá nè xuwiù’.
III
Nueve pasos te tumbaron del Tordillo,
bajo las púas se colgó tu ombligo
amarrado a los mechones de tu vientre,
para que no te bebiera el mbò jwèn,
las hojas rezaron a tus heridas.
Las hormigas siguieron pedazos de tu carne
para darte el último respiro,
esconderte en tu nostalgia
y dar valor a tus dedos.
Siguieron tu rastro para rematar
la noche en que naciera la abuela en tu ojos,
cuentan las piedras que te recostaste
y a tiros giraste su nombre.
Pasó entre los mangos el xtálítí
pidiendo a la lluvia se fuera,
que no te esperara,
tu fuerza se apegaba a sus alas
y el último recuerdo brotaba al tronar su voz.
Al juntarse tus huesos,
se abrió la fisura donde hundo el silencio,
caído tronco fuiste
en donde brotó la raíz que ató mi cuerpo.
IV Nìgùwaán wandá nithèèn rí niwá’xnáá, nida àjmà rí ma’nè gìgáa nìmià’ ná xoxtà xò’. Ná xkuaá nimbaá xàbò ràkoo matsíkhá ndéla, khamí ma’nè ka’wùù i’dià, mbawíín nìniñaan ná xuáá, xóó kàmba’tha idaà’ nàtiaxíí ajwàn’ rí brakha ná gù’wá dxákuun rí nì’duù ngámí ja’nii. Rí magòò majnguàán’, nìwátán’ gajmíì wáyò angìán ló’ tsí mañuwìín, nìrugwaá gajmàá yujndà’ khamí a’wóo xkamída, jamboò xkuaá ná nìwàtatxíkurigàà xuwià’, idò nìtangiìn ná jàmbaà ìtsí bi’mbi, dàtià’ ló’ nigwiín jañiin mbro’on asndo nè’nè ríná rajúun gájmàá iya idúù. Dxoò, ná xpápa xò’ rígu jèñò ajngáa wíyúú xuajiàn ló’, ikhaa ska rí nixpí’tá itsáà.
IV
Llegaron las urracas
a contar que te habían tirado,
tallaron lianas en los pechos
para encender tu ánima.
En Santa Cruz del Rincón
nadie quería velar tu cuerpo
y limpiar tu sangre,
yacías solo en la plaza,
mirando las campanas
que masticaban miedo entre dientes.
Para darte sepultura,
a caballo bajaron los de Malina,
sitiaron entre polvo, rifles y truenos
los pedazos que de ti quedaron,
de regreso, en el camino de la piedra torcida,
papá te cargó toda la noche
hasta salarle la lengua.
Hermano,
en nuestro hombro pesa el silencio del pueblo,
la llaga de piel que quebrantó tus huesos.
V Mi’txà nidxá’nú ná mañuwìín, xì’ñá ló’ nibrìgwíín gájmàá rè’è rí kíxnuu khamí gúni rí mà’nè gamaku mikwíí, xó ma’ nánà tsí nènè mbájàán, nìmbrá’à nàkwá gájmàá iná skémba khamí iná láxà, rí maxná nè xè’ khamí rí mà’nè nè asndo xó rí tàjáñáà’ xóó, rí mà’tá nè rí xùù xuwià’ ngrigòò ná namàá. Ná gu’wá ló’, ndiyoò nìtsíkáminà’ siàn’ ná inuu ifíí, ndiyóo nìkaxii àkhà’ ná awún guma, khamí ná nànùu à’diá tsí nàngwá ni’goò màtànè nuwììn nìtsíkáminà ixè rí nìndiàwà ló’ Rí magòò mudiìn ná jùbùún xi’ñán ló’, nimbrá’án gájmàá àgú, idò nìkaji’daán ná jàmbaà wajèn, nìtsówòò i’dià agòò èjnà, ná mbámbá nìkarawajwíìn ndiyàà xùún khamí nìtsakhuramaà, i’dià ni’thá xò’ rí xkwanii nùradíín angià’ ló’ tsí tsinìñà’ mijná, mi xkwanii nandúùn mùradíín xugíín ijíín xuajiàn ló’.
V
Llegaste al amanecer,
los principales te recibieron con flores contadas
y humo para ofrendar a los cielos,
las mujeres que te criaron, envolvieron tus pies
con hojas de borracho y toronjil
para decir que no habías muerto,
que el olor de tu cuerpo andaba en la Ciénega.
En la casa vi arder de rabia los comales,
hincharse de sol las tortillas
y en el remolino del hijo que no conociste
se incineró de presagios la madera.
Para sembrarte en el vientre de tus viejos,
te envolvieron en petate
y en la procesión, hermano, goteabas a cada paso,
tu rastro nos decía que los cobardes matan a traición
y a traición quieren acabar con nuestro pueblo.
VI Náá màxkamàà rikaà’ xugè’ rí nìruthììn inuu yúwáà’ rá, gajmàá xndú ajwàn’ nìxpí’thán ná jùbà’ rí nìraxnì’, nidùù nítú ñawàán numuu ndiyúún rí màxáxkamàà i’dià, khamí màxágajàà siún’ idò matsúù mbro’òn rí maxígú ló’.
VI
¿Dónde encontraré tu flor
ahora que cortaron tu guía?
Con plomo te esparcieron
en la tierra que me diste,
sepultaron tus venas
para que no encontrara tu sangre
y crezca la rabia
en la noche en que no duerma.
VII Ná xíní rawun è’èn ndiyóo nìnujngòò èwè rí nìrugàrá’án, rí nàthangaà mbámbá gòn’ ná jàmboò xnu’ndàà rí kíxnuu. Tsaá mà’níín ñàwán’, ñú’ún ná rígà gu’woò yujndà’ rá. Mbá’yáà xàñú’ idò makhàá mbi’i rí ngúwán, ná awúun tsínà’ nàgumà dùùn rí nàruwáà i’tsáà’ ná awúun mbáñò rí nàguxìì tsígo xuajiàn ló’.
VII
En el filo del carrizo
vi pasar el hambre de tu encierro
repitiendo cada mes el camino de los sueños contados.
¿Quién vestirá de colores tu mano,
más allá de la cortina de polvo?
Avivará el invierno mis uñas y afilará mis pies,
de cicatriz se hacen las nubes
que juntan tus huesos
en el rebozo de las semillas.
VIII Dxóo, jayà’ xàyáa khamí pañíti’ druwii, khamí jayà’ ajwàn’ ki’níí asndo nákhi rí nidxúù, rí màxpíta ga’kwìì tsí’gu, jayà’ ajngáa rí nàguwíín wajèn è’nè, jàyáa mángaa tsù’tsún tsí mba’yàá itsáà’, ikhaa tsí magèwíin adíín siàn’ ló’ mí mastíngàà yujndòò xuwià’, ná awùún ixè dxama, ná awùún ixè kafé, ná rawùùn dxá’gu tsí ndiyáa xtáyáa asndo náá nìrigòò nimià’, jàyá mangaà mbá tsingíná rí nìxnáxìì inuu jùbà’, mbá ndéla rí màtsikhá xuwià’ ló’, khamí jagoò atsú tsí’tsún iya mikha rí ma’nìì rawàan’, khamí jayà’ mangaà mbá xndú ajwàn’ rí mba’yáà mbi’yàa’.
VIII
Hermano,
traigo el gabán,
el paliacate del barranqueño
y la pistola pintada desde que te fuiste,
para romper los años,
traigo esta lengua de arranca muertos,
este colibrí para encontrar tu hueso,
para medir los gusanos de la rabia
y esparcir el polvo de tu carne
entre los platanares,
en los cafetales,
en los labios de la muchacha que quisiste,
en doquier que anduvo tu ánima,
traigo una tristeza que entregué a la tierra,
una vela para encender la piel,
tres botellas que curen tu boca
y una bala para buscar tu nombre.
IX Natsíkáminà ndùù ná tsudùù xuajñàn ló’ rí nàmagwiì tsína’ èjnè, xtaà ná mugíín ná nàwàa ina ló’, rí phú gí’doo numaá ikhíín, numuu rí nànujgàà xtiin wajèn ná rawun iya, xó ma’ ikhúún nda’ñaá, nda’yaá ajngáa wiyáa, nda’yaá jàmboò skiyáa, ná maxnáa tsiàkè mì’nà inuu xàbò tsí nutsè xtángóo, tsí nuxú’mii xàbò maxììn ikhíín tsí nìrugwaà Inés gájmàá Valentina.
IX
Sobre el pueblo
la neblina se enciende,
nos hierve en la cicatriz,
estás donde se reúne nuestra cara,
haces falta allá para entrecruzar la vida,
a mí también me hace falta tu agreste silencio,
para caminar juntos y luchar ante aquellos
que compran leyes
y mandan soldados a violar a Inés y a Valentina.
X Tsí jàyá iduu numbaa nàniñùùn rí ná akwíin mbi’yaá, masíàn mbi’yu ndo’on, khamí ma’nìì xáñuun xìyú, khamí ma’nìì iñùùn abò’, á tsí’yóo, rí xó inuu yúwà rí rígà ná júbàá ja’níí rá yè’ mbámbá a’wá ri nàguma ná xuajiàn ló’, nàguma nè gájmàá xtatsíín a’wá, mí gájmàá i’dià nàgumàà tòkayà tsí nànujngoò inuu xuajen. Dxóo, i’wíín tsí nutha ñàjwíín gù’wá ñàjun nùri’kwí ìxí, nùtsángútigàá jàmboò àkwán khamí ná ñawún ixè nurígwi xáñá rí nàstráka yodè’ tsí nà’nè xuàjin ná rakhóo numbaa.
X
La mano que trae el ojo
deja que en tu memoria canten lechuzas,
aniden alacranes y se encueven serpientes
¿No saben que cada guía
que hay en el campo se parece a ti?,
cada voz se hace de tu abrigo
y de tu sangre los arcoíris que surcan el pueblo.
Hermano,
en casa del trabajo otros mandan,
cambian el maíz,
aplastan los senderos de la hormiga
y del árbol quitan el nido que cuelga la calandria
para poblar las narices del viento.
XI Agòò itsí na nagá’á mathá, nàtanguún inuu yaja ri kíxnuu, nàtanguún ná ñawún yàá, ná awùún ixí, rí magòò mà’nè màgajàà itsó rí ma’du rí ngámí. Phú gàko rí ndi’yàà ló’ rí màtangaà iya rí màxmáto’o anjgáa ló’, màtangaà nè gájmàá ajwàn’ xkarádí rí nàxphí’ta itsí iduu abò’, nàtangaà nè gajmíí xàbò tsí nònè ndawìì gòn’, tsí mà’nè ratòò ixè xàpho xuajñùún. Ndi’yàá ló’ mangaà rí phú mbàà àkwiìn’ júbà idò nàñawúún ijíìn, mèdò awún xí nangwá ìnè nuwiin nè.
XI
Bajo las piedras donde hierve el río
regreso a los frijoles contados,
a las manos de ardilla,
a la medida del maíz
para hacer crecer el hueso que sepulte el miedo.
Supimos que regresaría
el agua a ahogar nuestra lengua,
la máquina a partir los ojos de serpiente
y secar el mapache
para adornar las mesas de presídium.
Se supo también,
que grande es la Montaña
para defender a sus hijos,
oscura, si no la conocen.
Más sobre la obra de Hubert Matiúwàa
Mbo Xtá Rídà / Gente Piel / Skin People. Editorial Gusanos de la memoria. Libro trilingüe para descargar.
Libros del autor: https://www.gusanosdelamemoria.org/mephaa