Con la asesoría y correcciones de Manuel Gonzales (Menin Bari)
y del profesor Eli Sánchez (Pakan Meni)
Introducción de Juan G. Sánchez Martínez
Inin Niwe (Pedro Favaron) y Chonon Bensho (Astrith Gonzales) son esposos y comuneros empadronados de la Comunidad Nativa de Santa Clara de Yarinacocha, nación shipibo-konibo (Amazonía peruana). En dicha comunidad han fundado la clínica de medicina tradicional Nishi Nete y un jardín etnobotánico. En los últimos años, a partir del trabajo comunitario, Chonon y Pedro han estado compartiendo sus oralituras, documentales, pinturas, bordados y conversaciones, con quienes creemos que la creatividad y la palabra fuerte pueden curar el desequilibrio ambiental y social en la Amazonía y el mundo. Ante la dificultad de hacer inteligible los modos propios shipibo-konibo de estar en el mundo, Pedro y Chonon han optado por un vocabulario mito-poético para fundar un puente intercultural: “el mundo del Inka”, “los médicos visionarios”, “los dueños de la medicina”, “la sabiduría líquida”, “los diseños kené”, “el pueblo perfumado”. Desde el aprendizaje con los onanya (los médicos de la comunidad), las imágenes de Chonon, y las palabras-canto de Pedro parecen forjarse en el “tiempo vegetal”.
Hoy, con permiso de los Ibo (dueños de las plantas medicinales), presentamos presentamos el poema Chaikonibo (traducido al inglés por nuestra querida Lorrie Jayne), en donde Chonon y Pedro traducen a un “lenguaje sencillo” una experiencia límite de purga y ensoñación. En tiempos de neo-chamanismos, apropiaciones culturales, y migraciones de las plantas mismas, Pedro y Chonon nos recuerdan el sentido tradicional de las dietas y del vínculo con la selva, así como la responsabilidad de los médicos legítimos con la curación del mundo. En este poema, la raíz no está sembrada sobre identidades raciales, étnicas, nacionales o religiosas, sino sobre la Tierra Madre y la memoria. Quien olvida el territorio, el río, la comunidad, queda en riesgo, pues ¿cómo va a usar el desmemoriado las plantas visionarias?
Gracias a Chonon Bensho y a Pedro Favaron/Inin Niwe por compartir con Siwar Mayu estos cantos de buen pensamiento. Inin Niwe (Pedro Favaron) ha publicado Caminando sobre el abismo: vida y poesía en César Moro (Lima 2003); la novela Puka Allpa (Lima 2015); los poemarios Movimiento (Buenos Aires 2005), Oeste oriental (Lima 2008) y Manantial transparente (México 2016); y la investigación Las visiones y los mundos: sendas visionarias de la Amazonía occidental (Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica, 2017).
Para leer Chaikonibo como PDF,
Chaikonibo
1. Moatian jonibo koshi shinayabo ikana iki, ani shinayabo, metsá shinayabo. Jatibi jaton koshi, jaton onan shinan, joa iki Nete Iboibakeax jainoaxribi rao meranoax. Jaboan onana iki yoyo iti ani jiwibobetan, niibobetan, isabobetan, parobetan, ianbobetan, baribetan. Jatona iká iki koshi joi. Tsoabi yoyo ibiresyamakatiai Moatian ikatikanai yoyo iosmabo, tsokas shinan-omabo. Non yosibaon noa yoikatiai nete benatian. Nai iká iki mai ochoma; jonibo yoyo ikatikanai baribetan, wishtinbetan. Jatibi ikatikanai jaskara joiyabires. Yapabo, maimeabo, peiyabo, jiwiboanribi ninkapaokatikanai noa yoyo ikai. Jaboribi yoyo ipaonike. Ani ianmeran Inka japaonike noa ochoma. Jakon Inkan jonibo axea iki jakoni jati, jakon akin shinanax, jatibi menianani, yoashitima, jaton mai oroti, yoá banati, yoá aki, jakon akin chopa saweti, jawetianbi sinakanantima, jatikaxbi teti. Moatian jonibo ikatikanai yoitibo, raro shinayabo. Jabo japaonike jaon rarokanai Papa Baribetan, Inkabobetanribi. Jaskara iitibi Ikana iki yoshina bakebokeska. Jakon akin shinayamakana iki. Ikana iki yoitimabo, jakonmai yoyo iki. Jaskatax Inka pikota iki, Kaa iki janbiribi jai wetsa neteoribiribi, jakon netenko, metsá netenko. Kakin boa iki ainboyabi benbobo jakon shinanyabo, jakoni jaabo, jan jato axeakeskati jakanabo.
1. Los antiguos tenían fuertes pensamientos, grandes pensamientos, hermosos pensamientos. La insondable fuerza de sus sabios pensamientos, provenía del Gran Espíritu y del influjo de las plantas medicinales. Ellos sabían conversar con los grandes árboles y con el bosque, con las aves y con el río, con los lagos y con el sol. Para ellos la palabra era fuerte. Nadie hablaba solo por hablar. Los antiguos eran silenciosos no tenían ansia o inquietud. Nuestros abuelos nos contaron sobre el tiempo cuando el mundo era nuevo. El cielo no estaba lejos de la tierra; los hombres podían hablar con el sol y las estrellas. Todos tenían la misma lengua. Los peces, los seres que caminan sobre la tierra, los seres que vuelan y los árboles escuchaban nuestra palabra. Ellos también hablaban. En una gran laguna el Inka vivía cerca de los seres humanos. El Inka bondadoso enseñó a los antiguos a vivir bien, pensando bien, compartiéndolo todo, sin mezquindad, cultivando la tierra, sembrando alimentos, cocinando, vistiéndose bien y sin nunca discutir, trabajando juntos. Los antiguos eran obedientes, con alegres pensamientos. Ellos vivían agradecidos con el Padre Sol, con los Inka también. Pero luego de un tiempo se comportaron como niños endemoniados. No pensaron bien. Fueron desobedientes y hablaron de forma impropia. Entonces el Inka se marchó, se fue a vivir a un mundo diferente, a un mundo bueno, a un mundo hermoso. Se llevó con él a las mujeres y a los hombres humildes y generosos, que vivían bien, como él les había enseñado.
2. (Bewá) Eara bewai yakake Inka mai masene nete xaman paniax nai neten paniax paniake kainax nai nete xamanbi jakon nete kepenkin inka nete kepenkin. Ea bewa bewai mato non ninkakin nato bewa bewai nato metsá bewakan nato jakon bewakan koshi shinan bitaana ani shinan bitaana non Inka netenxon non bari papaka koshi Inka meraya rao ibo meraya jakon Inka meraya. Ea riki Onanya inkakeskaboribi jakon xawen Onanya Inka bake Meraya. Nokon metsá maiti inkan metsá maiti nete maitishoko keneyaki maiti Jaton neten yakaxon bewa bewabainkin metsá bewabano bewa bewashamani.
2. (Canto) Estoy sentado cantando en la tierra perfecta de los Inka, en la profundidad del cielo, en el mundo del cielo, suspendido en lo más alto, en la hondura del firmamento, abriendo [con mi palabra] el mundo perfecto de los Inka. Estoy cantando por la salud de los seres sensibles; entonando un canto profundo, un canto de hermosura insondable, un canto compasivo y curativo que transmite la fuerza y el espíritu, y los pensamientos infinitos del mundo de los Inka, del alma de nuestro padre sol, y del gran sabio Inka, del Dueño espiritual de la medicina, del Inka sabio y generoso. Soy un gran médico como fueron los Inka un buen y sabio hombre, un hijo del Inka iluminado. Tengo una hermosa corona, una hermosa corona Inka, que contiene el universo entero en sus hermosos diseños. En ese mundo bueno estoy sentado mientras mi alma se desplaza con la fuerza de mi canto hermoso, con la profundidad de mi canto.
3. Nato neten Banekana iki non papabo kachianakeskabo noibatitishokobo, kikini teti ja jawekiatikopi jawen awinbo, jawen bakebo waiai, xoboai. Jaskatax jatikopi non papabo kikini tetaibo ikatikanai. Jabo oxas oxayamakatikanai neteamabi, bari pikotamabi. Moatian ainbobo tsinkikatikanai karo jan yoa ati aki, wai oroi, xobo matsoti, mapó akí, yoman timai, keweai. Moatian jonibaon akatikanai nonti akin, yomerakatikanai yoinabo, yapabo. Paro, niibo Ikatiai jainoa jawekiatibo jawebi maxkayamakatikanai. Moatian jonibo Ikatiai rao jaweki onanbo chikish raonti onanbo. Janin bichin rayatikopi. Benakatikanai janin jiwi taweneshaman janbi wenen-ai. Tsekakatikanai ja bichi pachikatikanai nete beamabi. Ja xeakatikanai jaixon samakatikanai bariapan kaman. Bakeranonbaon xeakatikanai rayá inoxon. Jainoaxribi manxaman kawati taxbakan xoxoai. Ininshaman jiwi chitari ininkeska jaonmea onantiribi. Jawen bichi iki kinanti janra poró chokai, yora jishtiai rayá itikopi, mecharibi manxankeska ja iki nato jiwi ibo nama meran noa axeai. Jaskarakopi non yosibo ipaonike mechabo. Jiwibaon raomepaokanike. Nii raobo ikatia jan raomekanaibo. Jawetianki ja bichi tsekakanai wetsa jiwimea yoyo ikatikanai ja jiwibetan, jakon akin yoikin onanmabo ixon: “Ea mecha imawe, ea rayá imawe, jakon shinaya ea inon, koshi shinaya, nokon kaibobo jawebi mashkatimakopi” Ja jiwi ibon ninkakatitai, jawen jointi oinxon; jakon shinayarin ixon koshi meninoxon, jawen ani onan shinan. Jiwi taponbora boai maixamaori jainoaxribi jene xamaori. Jawen poyanbo aniai neteori. Maimeabo, jenemeabo, oimeabo, bari papa neteorikeabo, naixamaoriabo jainoaribi ochaoma Nete Ibora joai jawen jakon raoboya jawen onan shinani niimea raobo. Moatian jakatikanai nii ochoma. Ikatikanai onanbo. Westiora yakatibo jakatiai ochochashokobo jatonbiri jakoni jaabo. Jawin kaiboboiba merati Bokatikanai nontin. Paro ikatiai moatianbi jaton bai jaskatax jaton kaiboboiba merati. Jonibaon shinan, jaton jointi ikatiai rarobires paro oinax, wetsa kaibobo shinantaanan. Yoikatikanai non yosibaon nete benatian moatian onayamakatikanai keweti. Iikinbi westiora ainbaon meraa iki parokexakea metsashoko jene ainbo oxaa iká iki jawen yora kewekanbi rakota kikin metsá. Jainoax ainbo jawen xobon karibaa iki, nokoxon tanaa iki ja oina kewebo. Jainxon peokana iki chopa keweakin. Parokeska iki kené Ja iki ianki tekitabo jemaboribi. Jatiribibo iki mayakené, mayá mayabaini parobokeska. Jatibi jawen metsabo, jawen raobo, jatibi jakonbo, jake jawen mestá kenebo. Noa riki paromea jonibo. Shipibo-konibo noa jati atipanyamake paro ochó. Yosiboan yoikatitai paro xaman jake wetsa jonibo ani shinaya. Moatian Merayabo jeneori bokatikanai jain jakatikanai ja paro jonibobetan jatonmea onani.
3. En este mundo quedaron nuestros padres como huérfanos sufriendo mucho, trabajando duro para alimentar a sus esposas y a sus hijos, abriendo chacras y levantando sus casas. Para poder vivir nuestros padres eran muy trabajadores. Ellos se despertaban antes del alba, cuando no había salido el sol. Las mujeres antiguas juntaban leña para cocinar, cultivaban la chacra, barrían la casa, modelaban la greda, tejían su ropa y la bordaban con diseños. Los hombres antiguos hacían canoas, cazaban y pescaban. El río y los bosques daban todo lo necesario y nada les faltaba. Los antiguos conocían plantas medicinales que curaban la pereza. La corteza del tangarana kaspi los volvía trabajadores. Buscaban un árbol de tangarana que estuviera bien cultivado por las propias hormigas. Cortaban su corteza y la remojaban antes del amanecer. Eso tomaban y luego ayunaban hasta el mediodía. Los jóvenes tomaban [la corteza del árbol tangarana] para ser trabajadores. También conocían el árbol de sacha garza que crece a las orillas de los lagos. Es un árbol aromático que huele como la canela y tiene grandes conocimientos. Con su corteza se prepara un vomitivo que limpia el estómago y despierta el cuerpo para ser trabajador y un buen pescador como la garza que es el Dueño de ese árbol y en sueños nos transmite [sus habilidades y conocimientos]. Por esos nuestros abuelos eran buenos pescadores. Los árboles los curaban. Se sanaban con el monte. Cuando sacaban la corteza de algún árbol medicinal ellos conversaban con el árbol, hablaban con respeto para pedir que les enseñe: “Hazme un buen pescador, hazme un hombre trabajador, de buen pensamiento, con un pensamiento fuerte, para que nada falte a mi familia”. El Dueño espiritual del árbol los escuchaba, miraba sus corazones; si tenían buen pensamiento les transmitía su fuerza, y su gran sabiduría. Las raíces de los árboles se hunden en la tierra y también bajo el agua. Sus ramas se elevan hacia el cielo. De la tierra, del agua, de las lluvias, de la luz del padre sol, de la profundidad del cielo y del Gran Espíritu vienen las buenas medicinas y los conocimientos de las plantas del bosque. Los antiguos no se alejaban del bosque. Lo conocían a la perfección. Cada familia vivía lejos de los demás una vida tranquila. Para visitar a sus parientes navegaban en canoa. Los ríos eran para los antiguos los caminos que unían a las familias. En sus pensamientos, en sus corazones, sentían alegría contemplando el río, recordando a sus parientes. Contaban nuestros abuelos que en el principio del mundo los antiguos no conocían los diseños kené. Hasta que una mujer encontró en una orilla del río a una bella sirena dormida que tenía su cuerpo bordado con diseños de gran hermosura. La mujer volvió a su casa; y al llegar, dibujó esos diseños. Desde entonces los antiguos comenzaron a bordar su ropa con diseños. Los diseños kené son como ríos que unen las lagunas y los pueblos. Algunos son circulares, avanzan dando vueltas como los ríos. Todo lo que es hermoso, todo lo que es medicinal, todo lo bueno está cubierto con diseños kené. Nosotros somos gente del río. Los shipibo konibo no podemos vivir lejos de los ríos. Los abuelos contaban que en la profundidad del río habitan otros humanos que son grandes sabios. Los antiguos Meraya se hundían en el agua y se iban a vivir con los espíritus del río para aprender de ellos.
4. (Bewá) Paro xaman kanoxon kanoshaman abano jene xamankoniax ani paro xamanbi. Nokon bewa bainkin jene xaman kanoni. Metsá jene ainbo jawen yora keweya metsá yorashamanbi metsá keweshamanbi. Nonbira yoinon noabira meninon jawen ani shinanbo jawen koshi shinanbo jene nete meninon jene nete kepenxon jawen koshi bitaanan jawen metsá bewakan nonribi onanon jene metsá netenxon jawen kewé netenxon paro xama netenxon. Jawen akoroninbi kawayonparibano jawen koshi biboi jainbira jonini jene neten jonini jene koshi jonini ja jene koiranti jene nete xamanbi. Jene ibo meraya merayashama riki jene rokotorobi jawen roninbobetan. Jawen noi roninbo jaton kewé neteo jaton metsá neteo jawen paro xamanbi.
4. (Canto) Vinculándome con la profundidad del río, haciendo una conexión profunda con la hondura del agua, con lo más hondo del gran río, mi canto se va encaminando hacia la profundidad del agua. Hermosa mujer de las aguas con un cuerpo bordado con diseños de indescriptible hermosura, bellos y profundos. Nosotros le hablamos [a la mujer del agua] para que nos transmita sus conocimientos infinitos, sus fuertes pensamientos y abra para nosotros la sabiduría líquida del mundo del agua, para que recibamos su fuerza y sus hermosos cantos medicinales. Junto a ella aprendemos la sabiduría del mundo del agua, del mundo de los diseños bordados, la hermosa profundidad de los ríos. Sobre el barco espiritual [de la mujer del mundo del agua] estoy caminando recibiendo la fuerza del territorio oculto en el que ella se transformó en ser humano, [donde nació] el espíritu del mundo de agua, el fuerte espíritu del agua, que cuida de los ríos y de las lagunas, de la profundidad del mundo acuático. La mujer sabia del agua es un ser iluminado, con facultades extraordinarias que domina sobre los dragones. Esas serpientes descomunales viven en el mundo de los diseños, en una geografía hermosa, en lo más profundo del río.
5. Jawetianki moatian jonibo Onanyakasi bokatikanai ochó niimeran peotashoko akax. Tsekakatikanai jiwi bichibo, koshi jiwibo, ani onanyati jiwibo, inoaxatankeska, anakeska. Jakoni yoyo ikatikanai ja rao ibobobetan: “Ea ani shinan meniwe, min panati ea meniwe, maton bewá ea onanmawe, isinaibo en jato benxoanon, nokon kaibobo akinon, Maton neterao ea kepenxonkanwe, eara raomis ikasai moatian jonibokeska”. Rao jene xeakatikanai jainoaxribi peibaon nashikatikanai. Piamakatikanai jaweti netebo jainxon samakatikanai oxebo winoti tashioma pii, bata piamai, yoranyamai, jaskati noibatiti koshi shinaya ikasi yoitanan: “Eara ikai ani Onanya joni, Kikin koshi Onanya, Jakon Onanya, Nete Ibon bake”. Jawetianki jawen yoraxama moa kerasma iketian, jawen shinan jakon-ira rao jonibo jaimashaman nokokatikanai. Jawen namameran axeai, jaton koshi menii, jaton onan shinan menii. Jaweratoboki Onanya ikasai iti atipanke jakon shinanya jato raonkasai jawen kaibobo jaton rao bewakan. Jawetianki samatai non kayara kai jatibi netenko: mai xaman kai rao taponbomeran; onanti jawetio chichorin ixon jawen jene neteoribi; jainoariibi mananmeran, shanka neteo, nai xamao. Ja samataikaya kai jemabotiibi rao nete ibobo, Chaikonibaon jeman. Nokokatikanai joni ja basi samata jonibo, inin peiraon nashiabo. Ja joné jonibo kenyamai non jakonma itsa. Xeteti jake raopei inin jaskaaraxon chaikonibo nokotikopi. Jatonra biai jakon shinaya jonibo, jakoni jaa jonibo, jakon joe Netemeran jawen jointiabi . Ja joné jonibo jawetianbi ramianayamakanai. Kikin raro shinayabo jakanke, Rao inin poataibo Nii xamameran ani jema ochó weanbotiibi. Jatibitian raota. Akanai jatonribi ani xeatiakin metsonananax ransai, mashá bewai. Jawetianki westiora Onanya Chaikoniboiba meratai aribakanai jaton bake bimakin. Jabaon jawetianbi potayamai, akinkanai isinaibo benxoatikopi . Kikin metsashoko ainbobo Joxo tena yorayabo. Jawen rayos Onanya meniai jawen koshi, jawen onan shinan, raonai itikopi yokakanaibo.
5. Cuando los antiguos querían ser médicos y sabios se iban a vivir lejos [de sus familias] en pequeños refugios en el bosque. Cortaban las cortezas de los árboles de gran fuerza espiritual y de grandes conocimientos como el ayahuma y la catahua. Conversaban respetuosamente con los Dueños de la medicina [para pedir que les transmitieran sus conocimientos]: “Dame un gran pensamiento, dame tu protección, enséñame tus cantos para curar a los enfermos, para ayudar a mi familia. Abre tu mundo medicinal, quiero ser médico, un sabio como los antiguos”. Tomaban el agua medicinal [en la que remojaban las cortezas] o se bañaban con las hojas. Entonces ayunaban por varios días y luego dietaban algunos meses sin comer sal, sin comer dulce, sin tener relaciones sexuales, así sufrían con un pensamiento fuerte diciendo: “Voy a ser un gran médico, un médico fuerte, un buen médico, hijo del Gran Espíritu”. Cuando la profundidad de su cuerpo ya estaba limpio y su pensamiento tranquilo los espíritus medicinales de a pocos se acercaban. En sueños les enseñaban, les transmitían su fuerza, les daban sabiduría. Quien quería ser médico debía tener un buen pensamiento y tener la voluntad de curar a sus familiares con los cantos medicinales. Durante la dieta iniciática nuestro espíritu se desplaza por diversos mundos: se hunde bajo la tierra con las raíces de las medicinas; conoce lo más hondo del mundo de las aguas; también los cerros, el mundo de las piedras y la profundidad del cielo. El espíritu del dietador viaja por los territorios espirituales de los Dueños del mundo medicinal, y visita el pueblo de los Chaikonibo [los ancestros perfectos]. Ese territorio solo es alcanzado por las personas que han dietado mucho tiempo, que se han bañado con hojas perfumadas. A los espíritus escondidos no les gusta nuestro mal olor. Hay que oler a planta perfumada para acercarse a los Chaikonibo. Ellos solo reciben a las personas que piensan bien, que viven en armonía con la luz del Gran Espíritu en los pensamientos de su corazón. Los seres escondidos [Chaikonibo] nunca discuten entre sí. Ellos viven con mucho contento, emanando un perfume vegetal, en lo hondo del bosque lejos de las ciudades, en las quebradas. Siempre usan vestidos adornados. También hacen sus celebraciones y danzan tomados de las manos, cantando mashá. Cuando un médico encuentra a los Chaikonibo le entregan para casarse a sus hijas. Ellas nunca lo abandonarán y lo ayudarán para sanar a los enfermos. Son hermosas mujeres de piel muy blanca, que resplandece. Su sabio suegro le transmite su fuerza, le da su conocimiento, para que cure con compasión a quienes pidan ayuda.
6. (Bewá) Nokon bewashamanbi bewashaman kanoni rao bewashamabi metsá bewabanon Maya maya bainkin bewá keneabanon metsá keneshamanbi metsá keweabanon. Ea riki Onanya jakon joni Onanya rai rokotoroshamani nokon metsá maiti Nokon maitishamanbi biri biri mabokin inin bires maiti metsá keneshamanbi. Nokon metsá tari metsá tarishamanbi joxo tarishamanbi metsá keweshamanbi nokon pino tari keweya. Eakaya keyanon nai xaman panixon rao nete kepenkin rao neteshamanbi ani nete kepenkin metsá nete kepenkin jakon nete kepenkin inin nete kepenkin. Inin jema kanoni chaikonibaon jemakaya metsá jemashamanbi jaton metsá xobonbi raro inin nomabo mayá mashá itikaya. Nato metsá netenko ea riki awinya soi noma metsashoko ja riki nete biriai nokon papashokobo raro bewashamanxon. Rao nete ibobo mayá mayashamani nonra isinbo benxoai non metsá bewakan. Ea riki Meraya moatian jonibokeska nato xawan benxoai nato noma benxoai nokon rao bewashamaxon nete bewa shamaxon Nete Ibo jakon joi Nete Ibo rao joi.
6. (Canto) Con la profundidad de mi canto, con la conexión profundo del canto, con la profunda medicina del canto hermoso me abro camino cantando, y avanzo dando vueltas y espirales haciendo un canto con diseños, con hermosos y profundos diseños. Yo soy médico tradicional un hombre bueno y sanador, un [curandero] Onanya de gran sabiduría, con una hermosa corona. Tengo una profunda corona que vibra resplandeciente perfumada y brillante con diseños de indescriptible hermosura. Y tengo una cushma, una cushma hermosa, una cushma blanca, con bellos diseños bordados. Es mi cushma bordada que me regaló el colibrí. Mi alma se eleva y se suspende en el insondable cielo abriendo lo más profundo del mundo medicinal; abro el mundo ilimitado, el mundo hermoso, inexpresable, el mundo sin mal, el mundo bueno, el mundo del aroma medicinal. Me vinculo con el pueblo perfumado, con el alma de los Chaikonibo, con la profundidad de ese pueblo en el que tienen hermosas casas; las alegres y aromáticas mujeres dan vueltas bailando el mashá. En ese mundo hermoso tengo mi esposa que es un ave muy hermosa y todo en ese territorio resplandece. Mis entrañables ancestros cantan con mucha alegría. Los espíritus Dueños de la medicina giran y giran desde lo más hondo curando las enfermedades con el alma de nuestros bellos cantos. Tengo el saber de los Meraya como los antiguos y a este hombre estoy curando y a esta mujer estoy curando con la profundidad de mi canto, la profundidad del mundo medicinal y la buena palabra del Gran Espíritu, con la palabra medicinal de Dios.
7. Moatian jonibo ikatikanai koshibo onan jonibo. Jakatikanai Inkan jato axeakeska. Rama Inka jake wetsa neteori, wetsa paroori, noakeskama netenko, jakon netenko. Jabo mawayamai, keyoisma Inka. Noa riki bakebo moatian Merayabo. Noa iti atipanke jatokeskaribi. Non yosibo jake non jointiainko; bewakanai Inkabobetan. Non rao onanketian, non jakon akin samaketian, yosibaon noa namameran noa benai. Noa bokanai non onanyamaa parobaon; noa onanmakanai icha jawekibo jatibi raomeranoabo. Noa koshi menikanai, jaton onan shinanbo, jaton ani shinanbo, jakon joi tsonbi noa paketimakopi. Ramara noa jake “moderno” netenko ikaxbi noa shinabenoti atipayamake non rekenbo. Jaskatax jatikopi jemabotiibi nato ani paron, jatibitian koshi itikopi, noa jati iki non rao ochoma, ani nete namati. Rome koinman non atipanke yoshinbo ishtomakin noa ramiakasaitian. Non jakon akin samaketian Chaikonibaon noa axeati atipanke, jaton koshi menikin, jaton jakon shinanbo, noa jakon jatikopi, ikonshaman jonibokeska itikopi.
7. Los antiguos eran fuertes y sabios. Vivían como el Inka enseñó. El Inka vive ahora en otro mundo, en otro río, en un mundo diferente al nuestro, una tierra sin mal. Él nunca muere, es el Inka eterno. Nosotros somos hijos de los antiguos médicos y podemos ser como ellos. Nuestros abuelos viven en nuestro corazón; y siguen cantando junto al Inka iluminado. Si conocemos nuestras plantas, si dietamos bien, los abuelos nos visitan en sueños. Nos llevan a viajar por ríos desconocidos y nos enseñan las propiedades de las plantas medicinales. Nos dan su fuerza, sus pensamientos sabios, sus pensamientos infinitos, y nos donan una buena palabra para que nadie pueda vencernos. Ahora vivimos en el mundo moderno pero nunca podemos olvidar a nuestros antepasados. Para sobrevivir como una nación de este gran río debemos permanecer fuertes, cerca de nuestras medicinas, soñando con los mundos ilimitados. Con el humo del tabaco debemos alejar a los demonios que quieren destruirnos. Si dietamos bien los Chaikonibo pueden enseñarnos, darnos su fuerza, sus buenos pensamientos, para que vivamos bien como verdaderos seres humanos.
Más sobre el arte y poesía de Chonon Bensho, Pedro Favaron/Inin Niwe y la nación Shipibo-Konibo
Mira las pinturas y bordados de Chonon Bensho en Siwar Mayu.
El manifiesto shipibo, Red Antisuyo:
Una explicación sobre el uso ancestral del Ayahuasca, Red Antisuyo: